"Samowiedza społeczeństwa osłabia możliwości manipulowania nim zarówno przez władzę totalitarną, jak i demokratyczną. Więc z punktu widzenia manipulatorów lepiej jest, żeby ludzie zbyt wiele nie rozumieli. Zastraszeni lub uwikłani w różne zachcianki, zwane nie wiedzieć czemu wolnością, mogą być spokojnie wodzeni za nos. Prawdziwa wolność potrzebuje rozumnego dystansu, ogarnięcia całości, odróżniania rzeczy istotnych od drugorzędnych, skupienia. Tego w dzisiejszym świecie brak. Tym bardziej więc trzeba szukać pomocy u tych, którzy nie dali się uwikłać ani moralnie, ani intelektualnie w zastawione przez różne cywilizacje pułapki. Niewiele jest takich osób, ale są. Wśród nich jest Feliks Koneczny" - pisze prof. Piotr Jaroszyński.

Feliks Karol Koneczny (ur. 1 listopada 1862 w Krakowie, zm. 10 lutego 1949 tamże) – polski historyk i historiozof, bibliotekarz, krytyk teatralny, publicysta, twórca oryginalnej koncepcji cywilizacji.

 Uczęszczał do Gimnazjum św. Jacka, które skończył z wyróżnieniem w 1883 roku, następnie rozpoczął studia historyczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Naukę na UJ ukończył w 1888 roku, przedłożywszy Radzie Wydziału Filozoficznego pracę doktorską pt. "Najdawniejsze stosunki Inflant z Polską do roku 1393". Od końca 1889 do sierpnia 1890 roku Koneczny brał udział w tzw. ekspedycji rzymskiej, która prowadziła prace badawcze w archiwach watykańskich, otworzonych dla historyków przez Papieża Leona XIII. Po powrocie do kraju do września 1897 roku pracował w Akademii Umiejętności, a od 1900 roku kierował działem rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej.
W latach 1922-1929 Feliks Koneczny kierował Katedrą Historii Europy Wschodniej na Uniwersytecie Stefana Batorego. Z tego okresu pochodzą liczne jego dzieła, z których wymienić trzeba chociażby ksiązki: "O pierwotnej polskości Ziemi Chełmskiej i Rusi Czerwonej" (1920 r.), "Skrót do nauki historii polskiej" (1920 r.), "Polskie Logos a Ethos" (1921 r.), "Skrót dziejów włościaństwa w Polsce" (1921 r.), "Dzieje administracji w Polsce w zarysie" (1924 r.), "Dzieje Litwy i Rusi przed unią z Polską" (1924 r.), "Kultura czynu u Staszica" (1926 r.), "Dziejów Rosji t. II - Litwa a Moskwa" (1929 r.), a "Dzieje Polski" były podręcznikiem wielokrotnie wznawianym, w różnych wersjach, we wszystkich zaborach.

W 1906 roku Feliks Koneczny znalazł się w zespole, który przeprowadzał modernizację Biblioteki Jagiellońskiej. Na te lata przypada również jego działalność publicystyczna i odczytowa, poświęcona głównie zagadnieniu oświaty w Galicji i na Śląsku. Uczony domagał się m.in. powiększenia liczby szkół powszechnych, pogłębienia oświaty ludowej, zorganizowania sieci bibliotek i czytelni oraz czasopism i popularnych wydawnictw książkowych. Szeroko poruszał również tematy historyczne i literackie. W swoich dziełach podkreślał zawsze pozytywny wpływ Kościoła katolickiego na rozwój społeczeństwa oraz dominującą rolę idei w historii, ukazywał także wpływ wybitnych jednostek na nasze dzieje. Od 1919 roku naukowiec pracował na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie jako zastępca profesora. W 1920 roku habilitował się, czego owocem była praca pt. "Dzieje Rosji do roku 1449", a dwa lata później uzyskał na tym uniwersytecie tytuł profesora zwyczajnego.

Teoria cywilizacji

Warto zaznaczyć, że we wstępie do pierwszego tomu "Dziejów Rosji" Koneczny przedstawił po raz pierwszy główną zasadę swej, dopracowanej szczegółowo w przyszłości, teorii historiozoficznej, w której zasadnicze znaczenie mają takie pojęcia, jak: cywilizacja, trójprawo, pięciomian bytu (quincunx), personalizm, indywidualizm, gromadność. Historiozofia w jego ujęciu była badaniem praw dziejowych, które rozumiał nie jako determinizm, ale jako stałe, wielokrotnie powtarzające się w dziejach, zależności między ideami, systemami społecznymi, politycznymi czy religijnymi. Uczony zwalczał wszystkie historiozofie deterministyczne tj. marksizm, heglizm, teorie Tobiańskiego, Hoene-Wrońskiego czy Vico, jak również rasizm i darwinizm społeczny. Uważał, że istnieje wiele cywilizacji konkurujących ze sobą (wśród których wymieniał cywilizację arabską, bizantyńską, bramińską, chińską, łacińską, turańską, żydowską), natomiast nie istnieje i istnieć nie może jedna cywilizacja ogólnoludzka. Twierdził, że między cywilizacjami nie może być syntez, ponieważ sprzeczności między różnymi etykami są nie do pogodzenia - różny jest bowiem w poszczególnych cywilizacjach stosunek jednostki do społeczeństwa, władzy czy wreszcie Boga. W pełni personalistyczna jest, według Konecznego, jedynie cywilizacja łacińsko-chrześcijańska.

"Feliks Koneczny jest niezastąpiony tam, gdzie pojawia się pytanie o tożsamość Zachodu. Jest to pytanie, które nas, Europejczyków, nurtuje najbardziej, bo przecież widzimy, jakimi ideowymi sprzecznościami targany jest Zachód, w jakie popada nonsensy, jak nie potrafi dostrzec wspólnego celu. (...) Współcześnie sama Europa jest terenem ścierania się pięciu co najmniej cywilizacji: łacińskiej, bizantyńskiej, żydowskiej, islamu i turańskiej. Przybiera to nawet postać walki, bo w grę wchodzą kluczowe dla cywilizacji kategorie: Jaki model rodziny? Jaki status człowieka? Jakie miejsce dla narodów? Ile miejsca dla Boga? W wymienionych cywilizacjach na te pytania padają różne odpowiedzi" - podkreśla prof. Piotr Jaroszyński. I dodaje: "Koneczny klasyfikuje cywilizacje wedle modelu rodziny. (...) Nie ma wspólnie uznawanych przez wszystkie cywilizacje takich samych form rodziny, bo one są cywilizacyjnie różne. Tylko cywilizacja łacińska mówi o małżeństwie jako dozgonnym, monogamicznym związku kobiety i mężczyzny".

Cywilizacja, według Konecznego, to "metoda ustroju życia zbiorowego". Porównując je, uczony wydobył elementy wspólne, do których zaliczył dualizm ludzkiego bytu (ciało i dusza). Co istotne, stworzył wspomnianą wyżej teorię quincunxa (pięciokształtu życia), która składa się z pięciu kategorii (dobro, prawda, zdrowie, dobrobyt, piękno), oddziałujących na sferę duchową i cielesną człowieka. W książce "O ład w historii" pisze: "Nie ma takiego faktu ni myśli takiej, które by nie pozostawały w jakimś stosunku do którejś z tych pięciu kategorii, często do dwóch równocześnie, a nawet trzech. Należy tu każdy fakt i myśl wszelaka. Nie zdoła nikt wymyślić niczego ludzkiego, co nie mieściłoby się w tym pięciokształcie życia. (...) Pomiędzy wszystkimi działami quincunxa winna panować współmierność. Trafne działanie jednej kategorii bytu poznaje się po tym, iż nie zachodzą przeciwieństwa pomiędzy nimi a innymi kategoriami".

Lata 30. XX wieku poświęcił Feliks Koneczny głównie na uściślanie swej nauki o cywilizacjach i prawach dziejowych. Wydał wówczas: "Tło cywilizacyjne odsieczy wiedeńskiej" (1933 r.), "Zawisłość ekonomii od etyki" (1933 r.), "O wielości cywilizacji" (1935 r.), "Różne typy cywilizacji" (1937 r.), "Napór Orientu na Zachód" (1937 r.), "Święci w dziejach narodu polskiego" (1937-1939), "Protestantyzm w życiu zbiorowym" (1938 r.), "Kościół jako polityczny wychowawca narodów" (1938 r.), "Rozwój moralności" (1938 r.).

Zmarł 10 lutego 1949 roku w Krakowie i został pochowany w grobowcu rodzinnym na cmentarzu Salwatorskim.